Trung luận viết rằng: “Nếu không nương vào tục đế, thì không thể đạt đến chân đế”. Cũng như nếu không dùng thuyền, thì không thể sang sông. Và tất cả đều hợp lý vì hợp lý với Tánh không, tất cả không hợp lý vì không hợp lý với Tánh không”(1). Tất cả dẫn chứng và luận giải sau đây không ngoài tiêu đề này. 1- Tục đế (Tương đối): Phẩm “Phương Tiện Khéo Léo”, quyển 526, Hội thứ III, ĐBN. “Phật bảo: Tu Bồ Đề! Các Bồ tát Ma ha tát hành Bát nhã Ba la mật thậm thâm tùy thế tục chỉ rõ các pháp hoặc có hoặc không, chẳng tùy thắng nghĩa”.

Chúng ta cảm ơn đạo Phật bằng các kỹ thuật tu trì quán tưởng có thể giúp ta giải quyết các phiền não, các lậu hoặc trong cuộc sống hằng ngày để đưa chúng ta vào cảnh giới mong muốn. Muốn sống cõi nhân thiên giàu sang sung sướng thì tu tập ngũ giới hay thập thiện đạo. Nhưng nếu muốn đi xa hơn thì đạo Phật có thể giúp ta thoát khỏi: Sanh khổ, già khổ, bệnh khổ, chết khổ, kẻ thương yêu mà phải bị chia lìa xa cách, kể oán thù mà phải gần gũi thận cận, những ước mong mà không bao giờ đến v.v... thì Tứ đế có thể giúp ta đạt địa vị Thanh văn, thoát khổ được giải thoát hay đạt Niết bàn. Nếu chúng ta muốn diệt vô minh, phá vỡ 12 mắc xích của luân hồi sanh tử, thì giáo pháp Thập Nhị Nhân Duyên có thể đưa ta lên địa vị Bích Chi Phật. Muốn đi xa hơn nữa là độ mình độ người, thành thục chúng sanh, thanh tịnh Phật độ thì Lục độ vạn hạnh có thể giúp ta đạt đến cảnh giới Bồ tát hay Phật.

Từ lúc mở đầu cho tới đây chúng ta chỉ mới đi vòng ngoài. Trọng tâm của chúng ta là nói về Bát Nhã hay Tánh không trong việc thành tựu Giác ngộ. Tánh không là Bát Nhã và Bát Nhã tức Tánh không hay Bản tánh không. Hơn nữa Bản tánh không chính là Phật. Kinh nói “nhất định không có Như Lai Ứng Chánh Đẳng Chánh giác nào lìa Bản tánh không mà có thể xuất hiện ở đời”. Vì những lý do đó, nhà Thiền thường nói “Không giác ngộ không phải là Bát Nhã” hay nói khác “Chỉ thành tựu giác ngộ trong Bát Nhã hay ngược lại”.

Phẩm “Thật Ngữ”, quyển 459, Hội thứ II, ĐBN diễn tả một cách gẫy gọn và chân xác về bản tánh của tất cả pháp (hay pháp tánh). Phật bảo: “(…) Tất cả pháp Tánh không kẻ năng chứng, không kẻ năng kiến, không kẻ năng tri, không động, không tác. Vì sao? Vì tất cả pháp đều như hư không, không có tác dụng, vì năng lấy bị lấy tánh viễn ly vậy. Vì tất cả pháp chẳng thể nghĩ bàn, vì năng sở nghĩ bàn tánh xa lìa vậy. Vì tất cả pháp đều như huyễn như mộng..., nhiều duyên hòa hợp giả có. Vì tất cả pháp không kẻ tác thọ, vọng hiện như có, nhưng không bền chắc vậy”. Vì vậy, ĐBN chỗ nào cũng thuyết: “Tất cả pháp đều không thật có, hư ngụy, do duyên hợp giả có, không có tự tánh nên bảo là không”.

Quyển 597, phần “Bát nhã Ba la mật”, Hội thứ XVI, ĐBN lại nói: “Bát nhã Ba la mật sâu xa không thể giảng nói, không thể trình bày, không thể hý luận. Bát nhã Ba la mật sâu xa không năng giảng nói, không năng trình bày, không năng hý luận. Nếu có thể dùng phương tiện biểu thị được như vậy tức là trình bày Bát nhã Ba la mật”. Đạo không phải là tuyệt đối vô ngôn: Mặc dầu không thể tuyên thuyết, mặc dầu không thể trình bày, nhưng Bát Nhã vẫn chiếu soi, vẫn hiển bày nếu hành giả Bát Nhã biết tuân theo những chỉ dẫn của nó. Phần “Bát nhã Ba la mật”, quyển 596, Hội thứ XVI, ĐBN. Phật bảo: “Ví như ánh sáng dù có trình bày rõ ràng nhưng không phải là thật pháp để nắm bắt. Tuy không thể nắm bắt nhưng vẫn có chiếu soi. Cũng vậy, Bát nhã Ba la mật tuy giả mượn văn cú nói ra nhiều cách, nhưng không phải là pháp chơn thật để nắm bắt. Tuy không thể nắm bắt nhưng vẫn chiếu soi các pháp”.

Nếu không thể dùng văn tự để thơ tả, nếu không thể dùng ngôn thuyết để diễn nói thì làm sao thọ dụng Bát Nhã, làm sao truyền bá Bát Nhã, làm sao đắc Nhất thiết trí trí, làm sao trở thành Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề để thành thục chúng sanh, thanh tịnh quốc độ? Trải qua 26 thế kỷ Bát Nhã vẫn còn đó, và sẽ tiếp tục truyền tụng mãi cho đến thời kiếp thủy, kiếp hỏa, kiếp phong… xảy ra. Nếu còn truyền tụng mãi, thì không ai có thể chối cãi vai trò của văn tự, ngôn thuyết trong việc truyền bá, xiển dương. Đó là biện chứng hùng hồn nhất của văn tự hay ngôn thuyết trong việc duy trì sự sống còn của các tôn giáo kể cả đạo Phật.

Phần thứ III Tổng luận là phần hệ trọng đối với hành giả Bát Nhã. Bởi vì Tánh Không Bát Nhã với những nguyên lý chỉ đạo thật sự có đủ quyền năng đem lại sự chứng ngộ hay có thể đem lại công đức và an lạc cho tất cả chúng sanh mà mọi người mong chờ như Kinh thường bảo hay không? Xin đọc các đoạn kinh ngắn sau đây để có thể xác chứng: -Phẩm “Khen Bát Nhã”, quyển 172, Hội thứ I, ĐBN. Xá Lợi Phất bảo Thiên Đế Thích: “Kiều Thi Ca! Các Bồ Tát Ma ha tát sở học Bát nhã Ba la mật vượt hơn bố thí, tịnh giới, an nhẫn, tinh tiến, tĩnh lự vô số lượng. Thí như bọn người mù bẩm sinh có cả trăm ngàn, mà không có một kẻ sáng mắt dắt dẫn đi, cố nhiên chẳng thể gần tới đường chính, huống là đi xa thấu đại thành phong phú an vui. Bố thí, tịnh giới, an nhẫn, tinh tiến, tĩnh lự Ba la mật như thế là bọn người mù, nếu không có Bát nhã Ba la mật là kẻ sáng suốt dẫn đường, hãy chẳng đi tới Bồ Tát Chánh đạo, huống là năng vào được đại thành Nhất thiết trí.

16. Hội thứ XVI: Phần “Bát nhã Ba la mật”, 8 quyển. Nội dung đức Phật ở trong hội Trúc lâm, thành Vương Xá nói cho Bồ tát Thiện Dũng Mãnh nghe về giải thoát Bát Nhã vô sở đắc. Pháp Uyển Châu Lâm và Khai Nguyên Thích Giáo Lục nói, nguyên văn bản tiếng Phạm của hội này gồm 2500 kệ tụng, tương đương tiếng Phạm hiện còn (Suvikràntavikràmiparipfcchà), bản dịch Tây tạng chia làm 7 chương. Trong 16 hội nêu trên đây, đã có một số hội được ấn hành nguyên bản tiếng Phạm và bản dịch Tây tạng, như các hội thứ I, thứ IV, thứ VII, thứ IX v.v...

Tôi nghe như vầy: Một thuở đức Bạc già phạm cùng với một ngàn hai trăm năm mươi vị đại Bí sô trú trong núi Thứu Phong, tại thành Vương Xá. Bấy giờ, Xá lợi Tử bạch Phật: - Bạch Thế Tôn! Nếu đại Bồ tát muốn chứng quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, làm cách nào để an trụ trong tĩnh lự Ba la mật?

Tôi nghe như vầy: Một thời đức Bạc già phạm cùng với một ngàn hai trăm năm mươi vị đại Bí sô trú tại vườn Cấp Cô Độc, ở rừng Thệ đa, tại thành Thất la phiệt. Bấy giờ, cụ thọ Mãn Từ Tử bạch Phật: - Bạch Thế Tôn! Nếu đại Bồ tát muốn chứng quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, phải dùng phương tiện gì để an trụ tinh tấn Ba la mật? Phật dạy: - Mãn Từ Tử! Nếu đại Bồ tát muốn chứng quả vị Vô Thượng Chánh Đẳng Bồ đề, khi mới phát tâm nên nghĩ: Các vật sở hữu của ta, hoặc thân hoặc tâm, trước hết phải vì người khác làm việc lợi ích để tất cả sở nguyện được đầy đủ.